Jan Frans Christiaan Vonk

Vandaag is het precies 76 jaar geleden dat de Engelsman Jimmy Taylor, hangende aan zijn parachute, landde in ’t Hesseler. Hij wist weliswaar uit handen van de Duitse soldaten te blijven, maar die ontsnapping zou uiteindelijk wel de dood betekenen van vier Bornenaren. Ruim 46 jaar later hoorde Taylor voor het eerst over de gevolgen van zijn vlucht. Vol schuldgevoelens zocht hij in 1991 contact met de nabestaanden. Het zou de start van een warme vriendschap worden. In 2016 overleed de ongelukkige parachutist. Een terugblik…

Op zondag 19 november 1944, het liep tegen de middag, landde een parachutist in buurtschap ’t Hesseler in Hasselo, even over de gemeentegrens met Weerselo. Toegesnelde nieuwsgierigen zagen nog net hoe de man zich, na landing, van zijn parachute en cap kon ontdoen en zich vervolgens uit de voeten maakte. Met 500 man van een in Borne gelegerd detachement Fallschirmjäger werd daarop onmiddellijk de omgeving afgezet en uitgekamd. De zoekactie leverde geen bruikbare aanwijzingen op en dat wekte zo’n grote woede op bij de Duitsers, dat werd overgegaan tot willekeurige gijzeling van 6 personen, die werden overgebracht naar het politiebureau in Hengelo.

Dreigende executie

Later in de middag werd op last van de Sicherheitspolizei Enschede de heer P.A. van Dijk, de 56-jarige vader van gemeenteambtenaar Piet van Dijk, die actief was in het verzet, nog aan het bureau gebracht. De Duitse autoriteiten stelden het gemeentebestuur aansprakelijk voor het gebeurde en dreigden met executie van de gijzelaars als de parachutist niet zou worden gevonden. Volgens hen zat Borne vol met hulpverleners aan de vijand. De woede en frustratie daarover bereikte dezelfde avond nog het kookpunt en daarvan werd Jan Vonk, een 23-jarige jongen en verzetsman uit Borne, het slachtoffer. Hij werd standrechtelijk geëxecuteerd achter het oude gemeentehuis.

Ondanks grote inspanningen van burgemeester Van den Toren, kon niet worden voorkomen dat G.J. Boomkamp (31), H.F. Roetgerink (29) en P.A. van Dijk (56) een week later hetzelfde lot ondergingen. Op zaterdag 25 november dreven de Duitsers, onder invloed verkerend, hun slachtoffers naar een weiland, dicht bij de plek waar de parachutist bijna een week daarvoor was neergekomen. Geschokt moesten ze toezien hoe een aangetreden executiepeloton de mannen doorzeefden met kogels. Boomkamp en Roetgerink woonden vlakbij de plek des onheils. De heer Van Dijk werd gedood als represaille voor de bevrijding van zijn zoon Piet (een verzetsstrijder) uit de gevangenis in Almelo op 24 maart.

Fotoverkenningsvlucht

46 Jaar na dato kon de parachutist in kwestie worden getraceerd en opgespoord. Hij, Flight Lieutenant Harold, James, Strickland (Jimmy) Taylor, was op 19 november opgestegen van vliegveld Melsbroek in België voor een fotoverkenningsvlucht boven het Duitse Rheine. Hij vloog in een Spitfire (FR.IXPL957) behorend tot het 16e squadron RAF en had geen wapens aan boord, maar was ‘bewapend’ met twee grote camera’s. Door motorproblemen moest hij het toestel verlaten. Na landing aan zijn parachute kon hij vluchten en aanvankelijk, zonder hulp van anderen, uit handen van de Duitsers blijven, maar bijna een week later werd hij, na omzwervingen via Delden, Zutphen en Houten, op 24 november in Rhenen gearresteerd. Hoe bizar, een dag vóór de executie van de drie onschuldige mannen! Na arrestatie werd hij overgebracht naar ‘Stalag Luft 1’, een concentratiekamp bij Barth aan de Oostzee.

Een grote schok

Taylor is altijd onwetend geweest van de vreselijke gebeurtenissen op 19 en 25 november 1944. Een telefoontje in 1990 met die wetenschap, heeft zijn leven op de kop gezet. De gedachte dat hij door zich aan te geven, onschuldige mensen het leven had kunnen redden, was voor hem een grote schok. Zijn leven was het niet waard ingeruild te worden tegen een enkele Nederlander, laat staan tegen dat van drie. “Had ik maar bij jullie in ’t Hesseler aangeklopt”, klonk het.

Anderzijds voelde hij zich niet schuldig omdat hij van niets wist, met niemand had gesproken of door iemand verborgen was gehouden. Op 28 augustus 1991 ontmoette hij voor het eerst de nabestaanden van de slachtoffers. Een bezoek waar hij tegenop zag, hij haalde zich alle mogelijke verwijten in het hoofd die men hem zou kunnen maken. Dat pakte anders uit. Uit dit eerste contact is warme vriendschap gegroeid. De vermiste piloot was terecht!

Jaarlijkse herdenking

Jimmy Taylor overleed op 24 december 2016 in zijn woonplaats Leeds. Tot aan zijn dood stond hij jaarlijks op 4 mei, in het bijzijn van nabestaanden, twee minuten stil tijdens de herdenking bij het landkruis op ’t Hesseler, vlak bij de plek waar hij aan zijn parachute neerkwam. De NOS en de BBC besteedden respectievelijk in 1994 en 2011 aandacht aan het verhaal van Taylor en zijn ervaringen als ‘Spitfire Photo Reconnaisser’. De documentaire van de NOS, ‘De onwetendheid voorbij’ leidde naar de plek waar zijn Spitfire op 19 november 1944 is gecrasht. Restanten daarvan konden in 1995 worden opgegraven.

Over wat eraan vooraf ging en over de nasleep van deze onuitwisbare tragedie, schrijft Taylor in zijn indrukwekkende boek ‘One Flight too Many’, dat in 2012 is verschenen. De gemeente Borne eert Taylor en slachtoffers door in 2015 een straatnaam naar hen te vernoemen in De Bornsche Maten, niet ver van het monument aan de Tuinlaan. (HN)

Jan Frans Christiaan Vonk was de 23-jarige zoon van een winkelier aan de Grotestraat. Hij was een individualist met drang naar het avontuur. Een omstreden man ook, want hij had een ‘flair’ waardoor sommigen zijn betrouwbaarheid in twijfel trokken. Dat leidde tot het opgang komen van een geruchtenstroom omtrent zijn persoon. Hij zou hebben gecollaboreerd met de Duitsers. Meningen die vandaag de dag nog de ronde doen en gebaseerd zijn op het feit dat hij wel eens in Duits gezelschap is gesignaleerd en op zijn grootspraak over zijn goede contacten met de plaatselijke Duitse autoriteiten. Het bewijs daarvoor is tijdens ons onderzoek niet geleverd.

Vast staat wel dat hij contacten onderhield met mensen uit de illegaliteit. Eén van hen was Leendert Immerzeel, een ondergedoken marechaussee en de latere instructeur van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten in Olst en omgeving.

In diens opdracht stal hij wapens van Duitsers voor het verzet. Bekend zijn onder andere de ontvreemding van pistolen van twee Duitsers, die in café Vaanholt in Hengelo (O) aan het biljarten waren en de diefstal van een wapen uit een Duits militair voertuig bij garage Monninkhof in Oldenzaal.

Ondertussen lukte het hem met zijn paspoort meerdere personen, waaronder een geallieerde vlieger en zijn broer Frans, een student die in Berlijn tewerk was gesteld, uit Duitsland naar Nederland te brengen.

Jan Vonk kon bluffen, was roekeloos en brutaal als dat moest.

Tijdens een razzia in Almelo op 5 november 1944 werd hij opgepakt en overgebracht naar het beruchte verblijf van de SD Almelo aan de Bornsestraat, voor velen het laatste station voor de dood.

De Duitsers vonden bij hem een pistool van Duitse makelij en een vals paspoort.

Zijn broer Frans werd dezelfde avond in de ouderlijke woning aan de Grotestraat ook gearresteerd. Bij een confrontatie met zijn broer Jan op de Dienststelle van de SD zag hij dat diens gezicht was gezwollen en bebloed. Na een verblijf van een dag in Almelo werd Jan Vonk door de SD Enschede overgenomen.

Ook hier werd hij meerdere keren ondervraagd en mishandeld door de Duitsers die hem als ‘terrorist’ beschouwden.

In de namiddag van de 19e november 1944 werd hij naar Borne overgebracht en naast het gemeentehuis door de Duitsers doodgeschoten.

Vermoedelijk als gevolg van het niet kunnen opsporen van een piloot die ’s middags in de buurtschap het Hesseler was geland.

De inmiddels gealarmeerde marechaussee Luiken trof het lichaam van Jan Vonk aan onder een boom, een kogel doorboorde zijn hart.

Terwijl hij bij de dode neerknielde, stopten er twee Duitse auto’s bij het gemeentehuis, waaruit een aantal militairen sprongen die zich ervan overtuigden of het slachtoffer wel dood was en een verbouwereerde Luiken toeschreeuwden dat zijn dood een represaille was voor de verdwenen vlieger.

In de vele processen verbaal, betrekking hebbende op het “werk” van de SD Almelo en Enschede, troffen we niets aan over de zaak Vonk.

Aannemelijk is echter dat Schöber, die 19 november ’s avonds met een groot aantal manschappen in Borne was in verband met de zaak van de vermiste vlieger, als gevolg van het uitblijven van enig resultaat bij het onderzoek, Jan Vonk heeft laten doodschieten. Bijna een week later zouden er in dezelfde zaak nog drie slachtoffers vallen; Boomkamp, Roetgerink en Van Dijk.

Een gedenkteken naast het oude gemeentehuis houdt de nagedachtenis aan Jan Vonk levendig.